در مقاله ی حاضر انگاره ی «صرف توزیعی» به عنوان شالوده ی نظری با هدف تحلیل رده شناسی ساختواژی زبان فارسی به کار بسته شده است. بدین ترتیب، بر پایه ی یافته های نظریه ی صرف توزیعی، گرایش رده ی ساختواژی زبان فارسی در نمودار دوبعدی آیکنوالد (2007) که بر اساس معیارهای ساپیر (1921) ارائه شده، مورد تحلیل قرار گرفته است. در این پژوهش در پی آنیم تا بدانیم: جایگاه زبان فارسی بر روی محور «پیچیدگی درون ساخت های دستوری» کجاست؟ و از منظر «شفافیت مرز میان تکواژها»، زبان فارسی در چه رده ی زبانی می گنجد؟ در رسیدن به اهداف پژوهش، پیکره ی زبانی متنوعی از متون فارسی، مشتمل بر داستان، درسنامه، فیلمنامه و مقاله های مختلف زبان فارسی گردآوری شده است. پیکره ی یادشده، 24 نوع متن گوناگون معاصر را در برمی گیرد و از هریک از آنان، 400 واژه به صورت تصادفی در قالب جمله نمونه گیری شده، که در مجموع 9600 واژه را شامل می شود. نتایج حاصل از پژوهش حاضر، همراه با حصول عدد 1. 506 بر مبنای تحلیل داده ها با شاخص کمّی گرینبرگ، نمایانگر آن است که در پاسخ به پرسش اول، گرایش زبان فارسی امروز بر اساس معیار «میزان پیچیدگی درون ساخت های دستوری واژه ها» یا همان معیار «ترکیب پذیری واژه ها»، به سوی رده ی زبان های «تحلیلی» است. یافته ی دیگر پژوهش را در پاسخ به پرسش دوم آن می توان چنین برشمرد که زبان فارسی بر اساس معیار «شفافیت مرز تکواژها» که نمایانگر راه های اتصال تکواژهاست، به رده ی زبان های «پیوندی» گرایش بیشتری دارد. بدین ترتیب، گرایش غالب ساخت های صرفی نحوی زبان فارسی از منظر صرف توزیعی که تفاوت های بنیادین در نوع و شمار تکواژها با صرف واژه گرا دارد، در رده ی زبان های «تحلیلی پیوندی» قرار می گیرد. از این رو، انگاره ی دستوری صرف توزیعی نیز تأییدکننده ی تحلیلی پیوندی بودن رده ی ساختواژی زبان فارسی است؛ با این تفاوت که کمتر شدن عدد کمّی به دست آمده در این پژوهش، نسبت به یافته های پژوهش های پیشین، حاکی از آن است که بر پایه ی تقطیع ساختواژی در صرف توزیعی، ساختواژه ی زبان فارسی به رده ی زبان های تحلیلی گرایش بیشتری دارد و به سوی تحلیلی تر شدن می رود.

تمام زبان های دنیا از شیوه های مختلفی برای خلق واژه های جدید بهره می برند. یکی از این فرایندها ترکیب است. ترکیب از جمله مقولاتی است که بسیاری از زبان شناسان ایرانی و غیر ایرانی از دیرباز مورد توجه و مطالعه قرار داده اند و این امر را می توان به سادگی با مراجعه به مقالات متعدد در این باب و فهرست مطالب کتاب های بی شماری که در زمینه صرف یا دستور نوشته شده اند، مشاهده کرد. بسیاری از تحلیلگران حوزه ساختواژه بخشی از آثار خود را به این موضوع اختصاص داده اند. شاید زایا بودن فرایند ترکیب، دلیلی موجه برای این امر در بسیاری از زبان ها، از جمله فارسی و انگلیسی، است. مراد از ترکیب فرایندی است که به وسیله آن دست کم دو ریشه به هم می پیوندند و یک واژه مرکب می سازند. ترکیب در کنار اشتقاق پربسامدترین روش واژه سازی در زبان فارسی است. طبقه بندی و تحلیل واژه های مرکب یکی از موضوع های بحث برانگیز در پژوهش های زبان شناسی است و تقریبا هر پژوهشگری که به طبقه بندی واژه های مرکب پرداخته، از راه و رسم و دیدگاه خود برای شناسایی گونه های متعدد آن استفاده کرده است. در این مقاله، با تحلیل واژه های مرکب زبان فارسی و ارایه شیوه های مختلف رده بندی واژه های مرکب به معرفی جامع ترین رده بندی که مطابق با رویکرد صرفی نحوی است و بر ساختار نحوی تکیه دارد، می پردازیم. این طبقه بندی جدید بیشترین سازگاری را با واژه های مرکب زبان فارسی دارد و برخلاف طبقه بندی های ارایه شده دیگر، بر ساختار واژه های مرکب تاکید دارد. این تعریف جدید با تعاریفی که غالبا در آثار صرفی نحوی یافت می شود، کم و بیش متفاوت است. در این طبقه بندی واژه های مرکب به دو دسته ریشه ای و ترکیبی تقسیم می شوند. در ساختار مرکب های ریشه ای هسته نقش نمای v حضور ندارد اما در ساختار مرکب های ترکیبی این هسته حضور دارد. بود یا نبود هسته نقش نمای v در ترکیب، وضعیت دوگانه ای ایجاد می کند که منطقا حالت سومی ندارد و در نتیجه نقض پذیر نیست. طبق تعریف جدید، واژه های مرکبی مانند «میهن دوست»، «خداباور » و «جان نثار» به دلیل وجود هسته v در ساختارشان، در گروه مرکب های ترکیبی می گنجند.

به باور شقاقی (1394) گونة آزاد پی بست ضمیری، یعنی ضمایر منفصل، می توانند در جایگاه هستة گروه اسمی قرار بگیرند؛ اما گونة واژه بستی آنها چنین قابلیتی ندارد. این در حالی است که اگر میزبان حرف اضافه باشد، ضمیر می تواند در جایگاه هستة گروه اسمی قرار گیرد. با توجه به این مسئله، پژوهش حاضر می کوشد تا با استفاده از نظریة صرف توزیعی، به تحلیل فرایند شکل گیری ضمایر منفصل و متصل و ماهیت ضمایر متصل به اسم، حرف اضافه و فعل بپردازد، تا در پرتو آن بتواند دلیل وجود چنین رفتار دوگانه ای را بیابد. این پژوهش به شیوة توصیفی-تحلیلی انجام می گیرد و فرضیه های آن با استفاده از استدلال های نظری و شواهد زبانی به بوتة آزمایش قرار داده می شود. فرضیة اصلی این پژوهش آن است که رفتار متفاوت ضمایر متصل، ریشه در ماهیت و جایگاه ساختاری ویژة آنها دارد؛ در این زمینه همچنین فرضیة وجود نشانة «M» نیز مطرح می گردد؛ این نشانه که حاصل ادغام صرفی میان تکواژ پایه و ضمیر است بر روی هستة ضمیر متصل هویدا می گردد. یافته های این پژوهش ضمن اثبات وجود نشانة «M»، تمایز ساختاری و ماهیتی ضمایر متصل به میزبان های مختلف را تأیید می کند.

نمود، نظامی دستوری است که با زمان در پیوند است و بر اساس آن، گوینده می تواند چگونگی توصیف ماهیت زمانی یک موقعیت را برگزیند. جایگاه ساختاری نمود و تعامل آن با فرافکن های نقش نمایِ دیگر بر پایه ی نظریه ی نحوبنیاد صرف توزیعی، موضوعی است که در این پژوهش به آن پرداخته می شود. با فرض اینکه گروه فعلی در زبان فارسی، دارای ساختاری سه لایه ای است و گروه ریشه، گروه فعلی کوچک و گروه جهت را در بر دارد، و با استناد به فرایندهای پسانحوی ادغام صرفی و هم جوشی که صرف توزیعی به آن قائل است، نشان خواهیم داد که فرافکن نمود بر فراز فرافکن جهت و ذیل فرافکن زمان قرار دارد. افزون بر این، همین فرایندهای پسانحوی نشان می دهند که فرافکن نمود ناقص نسبت به نمود کامل، رابطه ی نزدیک تری با فعل دارد.

در این پژوهش به بررسی فرایند مطابقة فاعلی و پدیدة مطابقة مفرد در زبان کردی کلهری خواهیم پرداخت. مطابقة مفرد فرایندی است که در طی آن نمایة فاعلی واقع شده بر روی فعل با مشخصة شمار فاعل مطابقت نمی یابد. به عبارتی دیگر، اگر فاعل جمله دارای مشخصة جمع باشد شناسة فعلی مفرد خواهد بود. بدین ترتیب در جستار پیش رو تلاش می کنیم تا با مطرح نمودن فرضیه های پیشنهادی پژوهشگران واژگان گرا و غیرواژگان گرا به تبیین داده های زبان کردی کلهری بپردازیم. از منظر رویکردهای واژگان گرا فرایند مطابقه در نظام محاسباتی صورت می گیرد، این در حالیست که از نگاه برخی از پژوهشگران نظریة غیرواژگان گرای صرف توزیعی، فرایند مطابقه امری پسانحوی است که با بهره گیری از برخی ابزارهای صرفی انجام می پذیرد. این پژوهش از نوع تحلیلی-توصیفی بوده و داده های آن عمدتا بر زبان کردی کلهری متمرکز است؛ با توجه به آنکه دو نفر از نگارندگان خودگویشور بومی این زبان هستند، در فرایند جمع آوری داده ها و قضاوت دربارة آنها به شم زبانی نگارندگان اتکا شده است. یافته ها نشان می دهد که نظریة صرف توزیعی با بکارگیری ابزارهای صرفی و مفاهیمی همچون گروه حرف تعریف کنترل کنندة هستة مطابقه، محیای تبیین الگوهای مطابقة فاعلی درکردی کلهری است. در این پژوهش مشخص شد که طی فرایند مطابقة فاعلی رونوشتی از فاعل برروی هستة مطابقة فاعلی قرار می گیرد اما آنچه سبب می شود که در برخی ساختارها، علی رغم حضور فاعل جمع، نشانة مطابقة مفرد روی فعل ظهور یابد، اعمال فرایند صرفی تضعیف مشخصه است؛که با تغییر در ارزش مشخصة جمع آنرا به مفرد تبدیل می کند.

مقاله حاضر به بررسی ساخت های دومفعولی و دومتعدی در زبان فارسی بر اساس آراء وود و مرنتز (2017) در چارچوب صرف توزیعی می پردازد و نشان می دهد چگونه می توان تناوب موضوعی را به ویژگی های نحوی معنایی یک هسته معرف موضوع با بر چسب i* فروکاست تا تحلیل واحدی برای هسته های معرف موضوع ارایه کرد. پدیده انتقال مالکیت در ساخت های دومفعولی و رابطه مکانی در ساخت های دومتعدی با این فرض تبیین می شود که توانایی فعل برای حضور در ساخت دومفعولی مستلزم گزینش یک گروه معرف مرکب به صورت D*P و توانایی فعل برای رخداد در ساخت دومتعدی مستلزم گزینش یک گروه حرف اضافه ای مرکب به صورت P*p مکانی است که از رهگذر ترکیب هسته i* با یک متمم DP و pP، به ترتیب نقش تتایی مالک و پیکر به شاخص اعطا می شود. چگونگی تعبیر این نقش ها از یک قاعده تعبیری وابسته به بافت مایه می گیرد که در سایه ساخت های نحوی تعریف و بر اساس اصل خوانش معنا تحدید می شود. تعبیر موضوع های برونی در ساخت های یادشده از جایگاه ساختاری یک هسته نحوی و نقش مفهومی معنایی ریشه مایه می گیرد.

فرایند تکرار یکی از سازوکارهای مهم در ساخت واژه های زبان فارسی است که به ایجاد واژه های جدیدی با معنای مستقل از پایه واژگانی منجر می شود. این پژوهش با هدف تحلیل فرایند تکرار کامل ناافزوده در چارچوب نظریه صرف توزیعی هله و مرنتز (1993 ) انجام شده است. هدف کلی از این پژوهش تبیین فرایند تکرار کامل نا افزوده و همچنین چگونگی شکل گیری مفهوم نمود در صورت مکرر بر پایه این نظریه است. با توجه به اینکه با اضافه شدن بخش تکرار شونده برای تشکیل صورت مکرر غالباً مقوله نحوی پایه تغییر می کند و در بسیاری از این نمونه ها مفهوم نمود تداومی نیز شکل می گیرد، بررسی این فرایند از دیدگاه صرف توزیعی اهمیت می یابد. این پژوهش به روش توصیفی-تحلیلی انجام شده است و گردآوری داده ها به شکل کتابخانه ای است. ابتدا 78 نمونه از نمونه های تکرار کامل نا افزوده که مفهوم تداوم و تکرار عمل را در خود واژگانی کرده اند بر پایه ی طبقه بندی شقاقی (1379) و همچنین طبقه بندی رضایتی کیشه خاله و دیگران (1394) استخراج شد. سپس، در قالب نمودارهای درختی و از طریق ادغام واحد های زبانی و چگونگی به کارگیری اصول نظریه صرف واژگانی ازجمله قواعد ترمیمی، شکاف، وندافزایی، قواعد تنظیم آوایی و زیرمشخصه های تخصیصی به تبیین این داده ها پرداخته شد. یافته های تحقیق نشان می دهد که در ساخت صورت های تکراری کامل مانند "آهسته آهسته" عموماً قواعد وندافزایی و قواعد ترمیمی و همجوشی دخیل هستند. هسته واژگانی در طی فرایند ادغام با بخش تکرارشونده گره نحوی مشخصی را به وجود می آورد در نتیجه جابجایی آن به گروه نمود مشخصه نمودی خود را بازبینی می کند. در این رابطه برای ساخت فرایند تکرار کامل نا افزوده قواعد شکاف و حذف، نقشی را ایفا نمی کنند و تشکیل صورت مکرر از طریق به کارگیری قواعد وند افزایی، قواعد ترمیمی و هم جوشی حاصل می شود. به این ترتیب، عناصر واژگانی در سطح نحو شکل می گیرند و از نمود تداومی برخوردار می شوند. این پژوهش نشان می دهد که تکرار صرفی به عنوان یک فرایند واژه سازی در سطح واژه و بالاتر از واژه عمل می کند و معنای جدیدی به این صورت زبانی می افزاید. یافته های این پژوهش همچنین می تواند در قالب الگویی برای تحلیل های صرفی در زبان ها و گویش های مختلف مورد استفاده قرار گیرد و چشم اندازی تازه برای درک بهتر ساختار صرفی زبان های دیگر فراهم کند.

در این پژوهش به بررسی ماهیت و ساختار انضمام در زبان فارسی در چارچوب نظریه صرف توزیعی می پردازیم. این رویکرد رویکردی تماما نحوی است که ساختواژه را به مثابه نحو در نظر می گیرد. در قالب این رویکرد، انضمام فرایندی کاملا نحوی است که از منضم شدن ریشه فاقد مقوله حاصل می شود، به این صورت که ابتدا ریشه با موضوع یا افزوده ادغام می شود و سپس این سازه به سمت هسته مقوله ساز حرکت می کند و سازه انضمامی مقوله بندی می شود. برخی از زبان شناسان (ارکان، 1385؛ شقاقی، 1386؛ Spencer, 1991, 1995; Karimi Doostan, 1997) فرایند انضمام را پدیده ای ساختواژی در نظرگرفته اند به این دلیل که در چارچوب نظریه نحوی بیکر، داده هایی از زبان های مدنظر از شرایط انضمام نحوی بیکر تخطی کرده اند؛ اما تحلیل نحوی که صرف توزیعی ارایه می دهد، ساخت های انضمامی را که متناقض با شرایط نحوی بیکر بوده اند، توصیف می کند. نظریه صرف توزیعی برخلاف رویکردهای پیشین می تواند چالش هایی از قبیل مجاز نبودن انضمام افزوده به فعل، اصل محدودیت نحوی حرکت هسته (Baker, 1988, 1996)، نقش نحوی ترکیبی سازه های انضمامی (Gerdts, 1988)، تغییر نقش دستوری عنصر حاصل از انضمام (Baker, 1988) را تبیین کند. تحلیلی که در این مقاله صورت گرفته است، نشان می دهد که لازم است رویکردهای نحوی مربوط به انضمام بازبینی مجدد شوند.

در زبان فارسی در چارچوب صرف توزیعی مطالعاتی در حوزه ساختواژه با تمرکز بر سطح رابط نحو صرف صورت گرفته است، اما جایگاه پیشینه پژوهشی در سطح رابط نحو معنا نسبتا خالی است. هدف این مقاله تبیین پدیده ارتقای مالک و ارتقای پیکر در زبان فارسی است که مستلزم مرور تمایز میان نقش مالک در ساخت های دومفعولی و نقش پیکر در ساخت های دومتعدی بر مبنای رویکرد تعبیری وود و مرنتز (2017) در چارچوب صرف توزیعی است. مراد از اولی ساخت های تناوب مفعولی است که به لحاظ معنایی به انتقال مالکیت و مراد از دومی ساخت های تناوب مکانی است که به لحاظ معنایی به جابه جایی و تغیر مکان دلالت می کنند. تمایز این دو ساخت در نوع متمم گروه فعلی است که در اولی یک گروه معرف مرکب (D*P) و در دومی یک گروه حرف اضافه ای مرکب (p*P) است. گروه معرف در جایگاه شاخص هسته i* در حوزه D*P نقش مالک و گروه معرف در جایگاه شاخص هسته i* در حوزه p*P نقش پیکر را دریافت می دارند. تبیین پدیده ارتقای مالک بر دو پیش زمینه استوار است: (الف) بیان مالکیت در گزاره که با فعل «داشتن» بیان می شود و (ب) معناشناسی افعال تغییر حالت که مستلزم یک هسته فعلی کوچک به همراه حالت نتیجه در یک گروه معرف متمم است؛ در حالی که پدیده ارتقای پیکر مستلزم پرداختن به (الف) ساخت های دومتعدی واجد افعال انعکاسی طبیعی و (ب) ساخت های آغازی متناظر است. مراد از اولی ساخت هایی است که در آن ها می توان هم یک ضمیرانعکاسی و هم یک گروه معرف ارجاعی را به عنوان مفعول مستقیم به کار برد و با این فرض همراه است که تنها در ساخت های واجد ضمایر انعکاسی (نه گروه معرف ارجاعی) رخداد ارتقای پیکر امکان پذیر است. در ساخت های آغازی متناظر، i* پایینی که نقش پیکر را معرفی می کند درون p*P اشباع شده است. درحالی که ترکیب معنایی جریان دارد i* بالایی نقش کنش گر را معرفی می کند که درون v*P اشباع نشده است. از این رو نقش پایینی با ارتقا به جایگاه بالایی هر دو نقش را اشباع می کند. این پدیده که از آن تحت عنوان ارتقای پیکر یاد می شود نشان می دهد که تنها ساخت های واجد ضمایر انعکاسی (نه ساخت های واجد گروه معرف ارجاعی) می توانند در ساخت های آغازی از عهده آزمون کنش گری برآیند.

مسئله ای حائز اهمیت در صرف اضافه / ملکی در زبان کردی گویش سنندجی شرایط حاکم بر واژگونگی رابطه نما در این ساخت ها است. در گروه اسمی معرفه و دارای وابسته ی صفتی، واژ «=æ » برای بیان رابطه ی اضافه/ملکی به کار می رود و چنانچه اسم فاقد وابسته ی صفت باشد، فارغ از معرفه یا نکره بودن، رابطه ی اضافه/ملکی با تکواژ «=i» بازنمایی می شود؛ بنابراین از چهار حالت ممکن برای ساخت اضافی و دو حالت ممکن برای ساخت ملکی، تنها در یک وضعیت، واژ «=æ » ظاهر می شود. هم چنین این دو ساخت، تفاوت معنایی اندکی دارند و تنها ساخت ملکی حامل معنای تعلق است. پژوهش حاضر، با تمرکز بر مسائل فوق، ساخت های اضافه/ملکی را در چارچوب نظریه ی «ساخت واژه ی توزیعی» بررسی کرده و با تحلیل مراحل اشتقاق، دلیل شباهت ساختاری و محدودیت های حاکم بر واژگونگی رابطه نما را در هر دو ساخت اضافه و ملکی، به صورتی واحد تبیین کرده است؛ درواقع در مراحل اشتقاق ساخت اضافی/ملکی، ارزش مشخصه های موجود در هسته ی EZ، نتیجه ی رقابت میان دو واژگونه ی «=æ » و «=i» را تعیین خواهند نمود. به این ترتیب، تنها زمانی که مشخصه های تعبیرناپذیر هسته ی EZ بتوانند به صورت [EZ, +MOD, +DEF] ارزش گذاری شوند، واژگونه ی «=æ » در گره مربوطه درج می شود و در سه حالت ممکن دیگر، بنا بر اصل فرومشخص شدگی، واژ «=i»، در رقابت برگزیده می شود. هم چنین تفاوت معنایی میان دو ساخت به مشخصه های صرفی متفاوت موجود در گره متمم رابطه نما وابسته است؛ در ساخت ملکی، هسته ی گروه صفتی به عنوان متمم EZP دارای مشخصه ی تعبیرناپذیر [POSS] است که الزاماً باید با ادغام متمم ملکی (ضمیر یا اسم)، به صورت [+POSS] ارزش گذاری شود. وجود همین مشخصه عامل درج واژهای حامل این مشخصه در این گره و طبیعتاً تمایز معنایی ساخت ملکی است؛ بنابراین تمایز معنایی دو ساخت به گره متمم EZP و نه خود گره EZ مربوط است.